Inleiding
De oversterfte tijdens de COVID-19-pandemie in Nederland is een belangrijk onderwerp van onderzoek geweest. Twee prominente instellingen, het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), hebben elk hun methoden ontwikkeld om de oversterfte te schatten en te analyseren. Vanaf afgelopen december heeft het RIVM het overgenomen van het CBS.
Hoewel beide methoden gebruik maken van historische sterftecijfers om verwachte sterfte zonder pandemie te berekenen, verschillen ze aanzienlijk in hun aanpak en de berekening van de verwachtingswaarden en bandbreedtes.
Eerst wordt de CBS methode besproken. Daarna volgt een stapsgewijze uitleg van de RIVM methode. Tot slot worden beide methodes met elkaar vergeleken.
CBS Methode
Het verwachte aantal overledenen wanneer er geen coronapandemie was geweest, is geschat op basis van de waargenomen sterfte in 2015 tot en met 2019.
Berekenen van Wekelijkse Sterfte per Jaar:
Voor elk jaar wordt de sterfte per week berekend. Dit omvat het gemiddelde van de sterfgevallen in die week en de zes aangrenzende weken.
Herschalen van Wekelijkse Sterfte:
Het gemiddelde sterftecijfer per week geeft een benadering van de verwachte wekelijkse sterfte. Dit houdt echter nog geen rekening met de trendmatige vergrijzing van de bevolking. Daarom wordt de sterfte per week aangepast naar het verwachte totale sterftecijfer voor dat jaar.
Quantiles:
Voor de quantiles wordt het tijdvak 2015–2019 beschouwd. Per week worden de percentielen bepaald en daarmee de bandbreedte. Van de bandbreedte wordt nog een lopend gemiddelde (window van 6 weken) berekend.
RIVM Methode
Het RIVM berekent per jaar (dat loopt van week 27 tot en met week 26 het jaar erop) een gemiddelde standaard deviatie en curve van verwachte waarde.
Startjaar:
De analyse begint met het jaar 2021. Gegevens van de jaren 2015 tot en met 2020 worden gebruikt om een basisdataset te vormen. Deze dataset wordt de complete tabel genoemd.
Tabelbewerking:
De weeknummers worden verschoven met 26 weken, zodat de in de analyse gebruikte nummers van 1 tot en met 52 lopen. In 2021 en 2022 mist week 52. Daarom wordt in deze jaren week 51 gedupliceert als zijnde week 52. In de CBS cijfers zijn deze weken vrijwel gelijk.
Filteren van Waardes:
Uit de complete tabel worden de hoogste 25% waardes over het gehele jaar en de hoogste 20% waardes in de zomer (week 27 tot en met 35) gefilterd. Het resultaat is een gefilterde tabel.
Berekenen van Standaarddeviatie:
De standaarddeviatie van alle waardes in één keer is veel te hoog. Daarom wordt van de gefilterde tabel wordt een kruistabel gemaakt, waarbij de kolommen de verschillende jaren en de rijen de verschillende weken vertegenwoordigen. Voor elke week (rij) wordt de standaarddeviatie berekend. Het gemiddelde van deze weekstandaarddeviaties wordt vervolgens genomen als zijnde standaarddeviatie voor alle weken.
Model:
Drie extra kolommen worden aan de dataset toegevoegd: een weeknummer, een sinuskolom en een cosinuskolom (om seizoensgebonden patronen met een periode van een jaar te modelleren). Deze kolommen vormen de onafhankelijke waarden voor het model. Ook wordt er een constante term toegevoegd. We fitten het model aan het aantal overleden personen in de gefilterde dataset.
Daarna wordt het model toegepast op de weeknummers van de complete tabel om de verwachte sterfte te berekenen.
Weergave:
Deze stappen worden doorlopen voor elk jaar en de verschillende dataframes worden gecombineerd.
De verwachte sterfte wordt geplot. Daarnaast worden twee grenzen toegevoegd: een bovengrens (de verwachte sterfte plus 2x de standaarddeviatie) en een ondergrens (de verwachte sterfte min 2x de standaarddeviatie).
Vergelijk
Er zitten behoorlijke verschillen tussen beide verwachtingswaarde en bandbreedte. Opgemerkt wordt dat het RIVM geen verwachte waarde aangeeft.
Door de verschillen zal een deel van de oversterfte wegvallen bij het gebruik van de RIVM methode
Oversterfte berekening
Er zijn drie manieren om oversterfte te berekenen. Hier worden de wijze van berekening gegeven. Deze logica wordt ook gebruikt voor ondersterfte.
Simpel
Oversterfte = overlijdens — verwachte waarde
Middel
Als de overlijdens hoger is dan de bovenste bandbreedte:
Oversterfte = overlijdens — verwachte waarde
Complex
Als de overlijdens hoger is dan de bovenste bandbreedte:
Oversterfte = overlijdens — bovenste bandbreedte
Waardes
Simpel : rivm : 53850 | cbs : 49730 | verschil 4120
Middel : rivm : 47389 | cbs : 43741 | verschil 3648
Complex : rivm : 30587 | cbs : 23533 | verschil 7054
Conclusie
Er zijn aanzienlijke verschillen tussen de methoden van het RIVM en het CBS in het schatten van de verwachte sterfte en de bijbehorende bandbreedtes. Het RIVM maakt gebruik van een model dat seizoensgebonden patronen integreert en filtert extreme waarden, wat leidt tot een verfijnde benadering van de verwachte sterfte met bijbehorende grenzen. Het CBS daarentegen, houdt rekening met de trendmatige vergrijzing van de bevolking en gebruikt een eenvoudiger methodologie gebaseerd op historische gemiddelden en aanpassingen voor de populatiegroei.
De RIVM methode is er meer oversterfte in de drie berekeningswijzes. Echter bij lage pieken valt de oversterfte weg bij het RIVM.
De verschillen resulteren in uiteenlopende schattingen van oversterfte, waarbij een deel van de oversterfte mogelijk wegvalt afhankelijk van de gebruikte methode. Dit benadrukt de complexiteit van het bepalen van oversterfte en de noodzaak van transparantie en vergelijkbaarheid tussen verschillende methodologische benaderingen. Het is van cruciaal belang om deze verschillen te begrijpen bij het interpreteren van oversterftecijfers en het formuleren van beleidsmaatregelen tijdens, na en een eventueel bij een volgende pandemie.
Persoonlijke noot: Uit nieuwsgierigheid en als intellectuele uitdaging is één en ander onderzocht. Er wordt geen aanleiding gezien om een verband te leggen tussen eventuele oversterfte en vaccinatie, noch om te veronderstellen dat er sprake zou zijn van manipulatie van cijfers om ‘hogere redenen’.
Links
Monitoring sterftecijfers Nederland
www.rivm.nl
CBS Methode & RIVM methode
https://covid-menu-rcsmit.streamlit.app/?choice=39
https://github.com/rcsmit/COVIDcases/blob/main/oversterfte_cbsodata.py
https://github.com/rcsmit/COVIDcases/blob/main/oversterfte_helpers.py
renesmit